DANTZEN MELODIA-LIBURUKO LETREN INGURUAN
Iztuetak dantzen inguruan bi liburu egin zituen. Lehenengoa, 1824. urtean; deskribatzailea da. Bigarrenean, bi urte geroago, 1826.urtean hain zuzen ere. Dantza hauen melodi eta abestiak bildu zituen. Esan beharrik ere ez, Euskal Herriaren dantza eta melodiez osaturiko bi liburu hauek duten garrantzia Iztuetari esker, Gipuzkoako folklorearen iragana eta oraina elkartzen baitira.
Nahiz eta Iztuetaren garaia hain urrun ez egon, askotan ezagupen aldetik leize ilun batean sartzea bezala da eta dantza melodien liburua lausoz eta lainoz beterik ageri zaigu. Cure arbasoen kantuak al dira, aintzinakoak? Baliteke anonimoak eta herritarrak izatea. Ala Iztuetarenak berarenak dirá? Hemen dago gakoa; ekin diezaiogun hasiera-hasieratik.
Don Ramón Elorzaren "Historia de- los antiguos bailes guipuzcoanos, y reglas instructivas para ejecutarlos bien y cantarlos en verso" (R.I. Barojaren Inprimategia, Donostia, 1824) aprobazioan, 1750 urteko maiatzaren 12an Don Gaspar Miranda Argaizek, Iruñako apezpikuak egindako ediktuaren oihartzuna nabari da; ediktuan dantza herrikoiak debekatzen dira. Eta honela idazten du: "... Pero por desgracia una diversión inocente... ha llegado a ser el escollo de la inoicia, la red barredora que envuelve y enreda a la incauta juventud, el foco principal de amistades peligrosas y de consiguiente, el fecundo origen de la corrupción de costumbres, meneos y ademanes..." (Gipuzkoako Dantzak, 20. orr.)
Gero Iztuetaren liburuaren edukina gehitzen du: "Sólo hallo un reparo que no me parece pertenece al fin principal de ella, sino a lo más a su perfección accidental. Hablo de varios versos que contados en una taberna o en medio de un grupo de gentes, que generalmente concurren a oírlos, sería poco el escándalo que podían causar, pero estampado en su libro dado a la prensa, repasados y estudiados por la incauta juventud, y cantados con frecuencia entre jóvenes sencillos acarrearían muchos daños por los "equívocos" sentidos de muchos de dichos versos, que a la simple lectura ofenden el pudor y la honestidad. Así sobre ellos soy de sentir que si el autor los considera por parte esencial al fin y al objeto principal de la obra, sustituya otros indiferentes que no sean materia uei amor, y cuando no, borre de la obra todos los que van anotados con una manecilla al margen de cada uno de ellos. Este es mi sentir, porque en lo demás no encuentro cosa que se oponga a nuestra Santa Fe y Religión ni a las buenas costumbres. Azkoitia, septiembre 18 de 1828" (G.D-, 23. orr.).
Penagarria da eskuizkribua gaitzea, honek argituko baítzigukeen bertso nahasi hauen mundu "pikantea". "Oarkera edo adbertencia" liburuan Iztuetak hitz hauekin aitortzen du: "Obra onen zatiric gucienetan aguindu dezan bezala jarriac neuzcan soñu-zar gogoangarrien itz-neurtuac, baño Correjidore jaunaren aguindua eguitearren (beraren licenzian ikusiko dezuten bezala) ez ditut ezarri".
Iztuetak ohar honekin gaizki pasarazi zion elizako zentsuratzaileari. Liburuaren bukaeran hamarreko hogeitasei ahapaldi jarri zituen "Nere cristau maiteac" izenburuarekin. Probintziako agintariei dedikatuak daude. Honela, ikur batez, azpimarratutako bertsoen lotsagabekeria orekatzen zuen, garrantzizkoak ere ez ziren eta, liburutik kenduz.
Dantza melodien jatorrizko liburua ez dugu ezagutzen, ezta non egon daitekeen ere. 1826. urtean Burdeosen eta Landaisen eskutik argitaratu zen. 35 orrialdekoa da; eta beste hiru orrialde gehiago azal eta aurrekoarekin. Manterolak 1877ko "Cancionero Vasco" liburuan esaten digu berehala agortu zela. 1929. urtean "Sociedad de Estudios Vascos"ek bigarren aldiz argitaratu zuen. Era berehala, Gipuzkoako Aurrezki Kutxak hirugarren bat egin du, 55 orrialdeetan 52 musika pieza agertzen direlarik. 52 hauetatik 30ek bakarrik dute letra.
Ikus dezagun hitzaurrean, beste gauza batzuen artean, Iztuetak dioena: "... en las diversas composiciones, se descubre el amor del pueblo bascongado al bello sexo; pero de un modo que sin salir de los límites de una decorosa moderación, previene en favor de la genialidad de sus habitantes".
Pixka bat aurreraxeago idazten du: "En la música que publico ya en palabras ya sin ellas y aplicada especialmente al baile, se notan un giro y una animación que indican la agilidad y vigor de los habitantes de estas montañas". Eta jarraitzen du: "No diré que todos los retazos que he reunido sean de una remota antigüedad (77); pero muchos,es evidente que la tienen y conviene no perder de vista que algunos son "marchas guerreras" que acaso inflamaron el ánimo de nuestros más remotos antepasados y acompañaron nuestros esfuerzos para repeler el yugo extranjero y transmitirnos la dichosa independencia y paternal gobierno de que gozamos, calificando de moderna la de "Ondarrabia chiquia" (Melodien liburuaren hitzaurrean).
Bukatzen du esanez jendea bildu zuela kanta zezaten, eta Hernaniko organista Don Manuel Larrartek Don Pedro Albénizi (78) eman ziola idazteko eta ordenatzeko aukera, bilduma jendeari eskaintzeko. Edo beste toki batean esaten duen bezala "nic cantatuaz Albéniz Pedrori" eta "Ezin nezake utzi esan gabetanic D. Manuel Larrarte edo organistac eguin dizquidan laguntza andiac musicari itz neurtuac ezarten, itz neurtu edo bersoac musicarekin batean" (Gipuzkoako Dantzak, 127 eta 128 orr.).
Une honetan badirudi Iztueta bere bizitzaren momenturik onenean zegoela, dantzatuz, letrak konposatuz eta entsaiatuz. Hernanin Agustín Pascual Iturriaga bere lagunarekin aurkitu zuen aipatutako musikarien laguntza.
Gipuzkoari manifestu bat egin zion zera agertuz: "haber ajustado (Don Pedro Albéniz) a las reglas del arte los cantares que improvisan nuestros abuelos en las cimas y desfiladeros de las montañas guipuzcoanas". Jarraitzen du esanez: "nunca podrían entonarse con más oportunidad los himnos de triunfo inspirados a los Antiguos Bascongados por el genio de la Patria que cuando acaba de asegurarse la victoria de los Fueros que nos legaron, por los esfuerzos de sus más nobles y dignos descendientes y que nunca será mejor ocasión de expresar el respeto debido a las autoridades, consagrando en sus cantos por nuestros Trasabuelos, que cuando nuestro amado y justo Soberano acaba de ofrecernos el más elevado motivo de gratitud... y que nunca resonarán en nuestros profundos y risueños valles con más alegría las cantinelas amorosas que en ellas se oyeron por primera vez, que cuando nuestros robustos y bulliciosos mancebos son excitados a unirse al bello sexo por la idea de dar el ser a unos hijos y que nada más hay mío que el cuidado de recoger canciones..." (79)
Hemen dabil Iztueta "Txuria", Fernando VIIari egindako laudorio eta ditiranbo eta gezurra edo guztiz egia ez diren kontu artean "galdurik", "marchas guerreras", "los himnos inspirados a los antiguos bascongados por el genio de la Patria con las cantinelas amorosas que se oyeron por primera vez" nahastuz. Konposizio hauen letrak aztertzen baditugu, laster ohartuko gara Iztuetak egindako baieztapena ez dira betetzen. Non dira gerra kantak, abesti gehienak amodiozkoak baitira? Ez dago gerra kantarik, baina bai, ohiturazko eta ardoari buruzkoez aparte, amodiozkoak. Hemen dago Iztuetak egindakoa, bat esan eta bestea eman.
Bertsoen estiloak eta jeneroak Iztueta dela egilea garbi uzteaz gain, bere hitza ere badugu. 1825. urtean Londresen Pablo Mendibilek argitaratutaxo liburuxka batean garbi uzten du puntu hori. Esaten digu berri batzuk konposatu dituela, eta beraz, ez direía antzinakoak. Pablo Mendibil 1788. urtean jaio zen Dulantzin eta 1832. urtean hil zen Londresen. Zaragozako Unibertsitatean Legeak ikasi zituen eta frantsesak bezala migratu zuen 1813. urtean lehendabiziko aldiz. Burdeosen Don Manuel Sivelak fundatutako eskolan irakatsi zuen eta Manuelekin argitaratu zuen gaztelaniako autoreen antología ezagun bat. 1820. urtean Espainiara itzuli zenean, "El Liberal Guipuzcoano" zuzendu zuen. Baliteke Iztuetak garai honetan ezagutzea. Frantseszaleen artean, Konstituzioaren alde egiten zuen gutxienetarikoa zen, eta 1823. urtean berriz alde egin zuen. Burdeosen frantses eta gaztelerako klase pribatuak eman zituen, gaztelania eta ingeles aldizkarietan lankide izan zen, eta Ackermann editoreak eskatuta itzulitako obra eta jatorrizko zenbait obra argitaratu zituen.
1831. urtean, King Collegen gaztelania-irakasle izendatu zuten; erakunde hau kontserbadoreek eratu zuten, liberalen University of London ahuitzeko. Hasierako hitzalditik bi hilabeteetara hil zen. 1824eko apiriletik 1826ko urrira arte "Ocios de Españoles Emigrados" zazpi bolumenetako zutabearen idazkariordea izan zen.
Pablo Mendibilek 1824tik 1826ra bitarteko tarteko horretan (1825. urtean uste dugu) zera argitaratu zuen: "El autor promete dar en otro tomo (dantza liburuaz aparte) toda la música de todos ellos o una con los versos acomodados a la tonada; pero estos versos no serán los antiguos tradicionales, sino otros nuevos que él mismo ha compuesto, sujetándose..."
Aipagama da Iztuetak Korrejidorearen zentsuraz hitz egin ondoren erabiitzen duen joku bikoitza, "Cuya autoridad, en nombre de su gobierno despótico, se hace sentir con tanto más peso en este punto", eta beste alde Fernando VIIri eskaintzen dizkion laudorioak, e.a. Edo, egoera politikoa aldatu zen eta Iztueta garai berriaz baliatu zen Jose Ramón Elorza zentsuratzailearen aginduz kendutakoa melodietan jartzeko?
17 orrialdeko liburuxka eder hau, Iztuetak eskuz idatzia, Iztuetaren emaztearen hirugarren belaunaldi ostekoak, Pérez Yarza Bajineta sendi bilbotarrak dauka gordeta bere eskuizkribuen artean, 17. zenbakiarekin. 1829ko ekainaren 18an Santiago Unceta diputatua bergararrak idatzitako eskutitz bat ere ezagutzen dugu: "Mi estimado amigo Iztueta: He recibido la apreciable de Vd. del 12 con el escrito publicado en Londres acerca del cuaderno de danzas bascongadas de Vd. que me ha gustado muy mucho, y doy a Vd. muchísimas gracias por el cuidado que ha tenido en enviarme, tomándose el trabajo de copiarlo con su mano..." (Obras inéditas de Iztueta, JOSÉ GARMENDIA, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao, 1968, 138 orr.).
Mendibilen liburuxkan testigantza hori aurkitu ondoren, dantza melodien egilea Iztueta izan zela argi dago. Gure folkloristaren maitasunezko gai eta hitzak errepikatzen dirá bertan, orain ez hainbeste. Letrak musikari egokitu behar izan zizkion, eta horregatik, askotan hauek ez dirá bat etortzen metrika eta errimarekin.
Ormaetxea ez zebilen urrun (80), Iztuetak letrak aintzinakoak zirela esaten zuela idatzi zuenean, "por el lenguaje no se puede inferir tal antigüedad, pues no hay un solo arcaísmo", eta ez du aipatzen letra asko Goierriko hizkeran idatzita daudela.
Don Manuel Lekuonak, gutun batean, esaten zigun uste zuela zaldibitarrak jatorrizkoak ordezkatzean "gatz eta piper" gehiago jarriko zuela. "... Iztueta tiene más gracia que todo eso en muchas de sus composiciones originales espontáneas... Se ve que trabajó a destajo y con prisas".
DANTZA LIBURUKO LETRARI BURUZ
Melodi liburuko letrak aintzinakoak ez direía ziurtatzeko badugu beste testigantza bat ere. Jorge Borrow, Espainian "Jorjito el inglés" izengoitiz ezagutzen zenak, izan zuen zerbaiten berri, izan ere "La Biblia en España" bere liburuan, 418 orrialdean eta 1840. urte aldera zera idatzi zuen: "Poseen los bascos mucha música original, alguna extremadamente antigua, según dicen. De esta misma se han publicado algunos trozos en Donostia (San Sebastián) en el año 1826, editados por un tal Juan Ignacio de Iztueta. Consisten en unas marchas rudas y emocionantes, a cuyos sones créese que los bascos antiguos tenían la costumbre de bajar de sus montañas para pelear con los romanos y después con los moros. Al escucharlas llega uno con facilidad a creerse en presencia de un combate encarnizado. Oye uno las resonantes cargas de caballería, el ludir de las espadas y el rebote de los cuerpos por los barrancos abajo.
Esta música es acompañada de palabras, pero qué palabras! !No puede uno imaginarse nada más estúpido, más trivial, más desprovisto de interés. Lejos de ser marcial, la letra refiere incidentes cotidianos, sin conexión alguna con la música. Las palabras son evidentemente de fecha moderna".
Esana dago. Iztueta eta berak esandako guztien aurka hitz gogorrak erabili zituen.
Jose Garmendia